Зейнолла САМАШЕВ, Әлкей Марғұлан атындағы Археологиялық институты Астана қаласындағы филиалының бас ғылыми қызметкері:
– Әңгімемізді жақында ғана астаналықтар мен қала қонақтарына есігін айқара ашқан, ірге қалауына өзіңіз де атсалысқан Ұлттық әскери патриоттық орталықтан бастасақ. Елордада тұңғыш рет жүзеге асқан ауқымды жоба біздің буын мен келер ұрпаққа не береді, қандай міндет жүктейді, басқа да айтар тұстары бар ма?
– Біздің мәдениетіміздің тарихында әскери құрылымдағы бірінші рет жасалып отырған шара екені рас. Мұны өте елеулі уақиға деп есептеуіміз керек. Себебі, аталған нысан – халықтың рухын көтеру үшін, еңсесін тіктеу үшін, жас ұрпақты әскери-патриоттық сезімге тәрбиелеу үшін маңызы зор ошақ.
Біз – санасы, танымы биік халықпыз. Жеріміздің байтақтығынан да әлемде тоғызыншы орындамыз. Еуразияның кіндігінде тұрған осынау кеңістік бізге тегіннен-тегін келе салған жоқ. Осы үшін ата-бабаларымыз мыңдаған жылдар бойы күресті. Жан-жақтағы жаулардан қорғады. Сондықтан бабалар ержүректігімен, даналығымен жеткен осындай құндылықтарды келер ұрпаққа көрсете білуіміз керек. Мұның барлығын екінің бірі, қазіргі жастар біле бермейді. Олар әскери дамуымызды, қару-жарақтардың жетілуін саналарында тоқуы қажет-ақ. Әсіресе, қалалықтар мұндай құндылықтарымызды көп ойламайды, көп көрмейді.
Геосаяси жағынан алып қарасақ та, еліміздің шекарасы бар, мемлекеттік құрылысы бар, тәуелсізідігі бар, мұның бәрі тегіннен-тегін келген жоқ. Содан кейін Тас, Қола дәуірлеріндегі әскери шаралардың дамуын көрсететін жәдігерлер өте көп. Соның бәрін жинап, игілігімізге пайдалануымыз қажет. Әскери құрал-жабдықтардың өзінің дамуының белгілі бір заңдылықтары бар. Көрші халықтармен араласуының арқасында немесе өзіміздің технологиялық жетістіктерімізбен бір садақтың өзінің дамуы ұзақ жылдарға созылады. Мәселен, алғашқы қарапайым, тұрпайы садақ Мезолид дәуірінде пайда болған. Оның өзінің дамуы бір бөлек, жебесінің ұштарының дамуы бір бөлек, түрлері әрүрлі болып кетеді. Алысқа ататын, жақынға ататын, жұмыр, текше, үшкір, қанатты, қанатсыз, үшжақты, екі жақты деген сияқты даму тарихы, кезеңі бар. Мұның өзі әскери құрылымның дамуы қоғам дамуының көрсеткіші екенін айғақтайды. Қазірдің өзінде сондай. Ең алдыңғы, заманауи техника әскерилерде болады.
– Бабаларымыздың жауынгерлігі туралы айтқанда, көз алдымызға бірінші ат үстінде отырып садақ тартқан баһадүр елестейді. Бес қарудың біріне айналған осы қарудың даму сатысына кеңірек тоқталсаңыз.
– Садақтың бір даму кезеңі Сақтар дәуірімен түйіседі. Қарудың серіппесі мықты болу үшін екі жағын және ортасын малдың қабырғаларынан жасаған. Кейін Ғұндардың садағы шықты. Олардың көлемі үлкен, өйткені, алысқа атады. Ал Скифтердікі қысқа ғана, бір метр болып келеді. Қабырғалармен қатырып тастаған. Жақын қашықтыққа атқанымен, ат үстінде өте ыңғайлы. Содан кейін үшкір жебелер пайда болды, Ғұндар заманының аяғында психологиялық соққы беру мақсатында жасалған, ортасында тесік сүйектер бар, ысқыратын жебелер шықты. Мұны, әсіресе, түріктер көп пайдаланды.
Садақ жетілген соң, оған қарсы қорғаныс та дами түсті. Яғни, металдан, теріден жасалған дулыға, сауыттар пайда болды. Қола дәуірінде қорамсақ, садаққап дегендер жасалды. Міне, осының бәрі найзаның немесе жебенің ұшының жетілуімен пайда бола берді, дами түсті. Қоғамға қажет технологияның дамуына әсер етті.
Жалпы, әскери қару-жарақтардың даму кезеңдерін адамзат қоғамының дамуының көрсеткіші ретінде қарауға әбден болады. Алдымен тастан, мыстан, қоладан, темірден жасалды дедік қой. Мұның бәрі материалдарды игеру процесін айғақтайды.
Енді бұл музейде ғылыми зерттеу орталықтары ашылу керек. Мәселен, Скифтер дәуірінде садақтар біркелкі болған жоқ. Олардың басы ұзын болса, астыңғы жағы ат үстінде атқанға ыңғайлы болу үшін қысқа қайырылды. Ал онымен көздеп ату үшін үлкен тәжірибе керек. Мұны зерттеу де үлкен ғылым. Содан кейін әскери атрибутикалар бар. Бұл да әр ұрпаққа өзінше тағылым. Айталық, Сақ заманынан бергі жалаулардың түрі, түсі, сипаты осы нысанда болу қажет. Түркілердің жартастарға салған жалаулары, шапқыншылық кезіндегі Бөгенбай сынды батырлардың өз жалаулары болды. Ұлы Отан соғысындағы Рақымжан Қошқарбаевтың Рейхстагқа тіккен туына дейін музейде тұр. Қазіргі кезде де ту-жалаулар маңызды рөл атқарады майдан даласында. Сондықтан бұл музей әскери патриоттыққа тәрбиелейтін бірден-бір орталық болғаны шарт. Десе де, осы мекеме арқылы біз осынау байтақ даламызды ата-бабаларымыз немен, қалай қорғағанын көрсетіп беруіміз қажет. Осы тұрғыдан алып қарағанда, музейдің арқалар жүгі көп. Және дер кезінде ашылды деп ойлаймын.
– Ғылыми зерттеу орталықтары туралы айтып қалдыңыз. Ал біздің тарихымызда, әсіресе, Ұлы Отан соғысы жылдарына қатысты, басқа да оқиғаларды зерттеу-зерделеу бар болғанымен, әлі де ашылмаған ақтаңдақ беттер бар екенін жасыра алмаймыз...
– Иә, Ұлттық әскери-патриоттық орталықтың тағы бір мақсатын айта кетейін, ол Ұлы Отан соғысы тақырыбын кеңінен зерделеу. Рас, осы уақытқа дейін ресейлік мәдени орындар, ғалымдар бұл тақырып төңірегінде ауқымды жұмыс жасады. Алайда, олар тек өз ұлттарының данышпандығын, батырлығын ғана айтады. Ал біздің жауынгерлеріміз солардың көлеңкесінде қалып қойып жүр. Мәселен, Мотросовтың ерлігін біздің жігіттер одан бұрын жасаған. Енді осы орталық арқылы Екінші дүниежүзілік соғысқа Қазақстаннан қанша адам қатысты, неше батыр болды, қандай ерліктер жасалды деген сынды сауалдарды нақты әрі терең зерттеп, саралайтын болады. Ауған соғысына қатысты ақиқаттар, еліміздің аумағындағы полигондар, Семей зардабы, басқа да осы секілді оқиғалар жан-жақты ашылып, зерттелу керек. Мәліметтер мен деректерді халыққа көрсеткен дұрыс. Мен осы музей Сақ, Ғұн дәуіренен бергі барлық кезеңдер мен дәуірлерді байланыстырады деп ойлаймын. Мәселен, Көне түркі дәуіріне жататын екі жарым мыңдай археологиялық қазбалар табылды. Осындай жәдігерлердің барлығы орталық қорынан табылады деген ойдамын. Қазіргі замандағы әскери күштердің, қолбасшылықтардың құрылу процесі де назардан тыс қалмайды.
Мен Ресейдегі әскери музейлерді арнайы барып көрдім. Рас, олар Совет заманындағы, қазіргі кездегі қару-жарақтарды кеңінен топтастырған. Ал бізге ондайдың керегі жоқ. Өйткені, өзіміз жасаған дүниелер емес, біз бұл музей арқылы көне дәуірлерде, орта ғасырларда өзіміздің ата-бабаларымыздың қолынан шыққан қару-жарақтарды айрықша насихаттауымыз қажет.
Археологиялық топ былтыр Моңғолияда жұмыс істеді. Сонда мен Ұлан-Батырда орын тепкен әскери музейді тамашаладым. 1955 жылы ашылыпты. Моңғолдардың бір данышпандығы – олардың бар идеясы Шыңғыс ханның айналасында тоғысады. Әскери істердің дамуын қола дәуірінен бері жасаған. Ал біз Тас дәуірінен бастадық.
– Ұлт тарихын, қазақ тарихын, ел кешегісін түгендеуде жіберген есеміз баршылық. Өткен жылы ғана Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен Қазақ хандығының 550 жылдығын тойладық дүркіретіп. Сол мерейтой бізге не берді, біз не алдық, ұпайымызды қаншалықты түгендедік?
– Мәселе ұпайда емес, біреудің алдында ұпай жинау деген – бағыныштылығыңды көрсетуге тырысу. Мұның басы Ресей президенті Владимир Путиннің сөзінен басталды ғой. «Тарихта қазақ мемлекеті болмаған» деген сықылды сөздер айтты. Бірақ оның сөзін біз дұрыс түсінбеген сияқтымыз, халыққа анық-қанық етіп айтпаса, түсінбейді. Рас, қазақ шекарасын соңғы азаттығымызды алғанда ғана шегендеді. Бірақ басқа принциппен құрылған мемлекеттер болды тарихта. Орыс басшысы соны айтып еді... Әйтпесе, Қазақ хандығын, Көне түрік мемлекеттерін, Батыс, Шығыс Түрік қағанаттарын, Ғұндардың, Сақтардың мемлекеті... Путин бұларды біледі.
Ал бес жүз елу жылдыққа келсек, осынша жылдан бұрын да мемлекеттер болғанын айттық. Біз соның бір кезеңін көрсетіп бердік. Негізі, орыс пен қазақтың мемлекеттік дамуы қатар жүрген. Оларда да мемлекет болған жоқ он төртінші ғасырға дейін.
Бұл той елдің рухын көтерді. Біздің тарихымызды білмейтіндер бар, кешегісін Ресей мен Қытайдың тарихынан ғана іздейтіндер бар. Күні кешеге дейін ел болмағанбыз деп ойлайтындар бар арамызда. Бұл той оларға да жауап болды. Енді біз Қазақ хандығының алдындағы мемлекеттіліктерді, олардың арасындағы тарихи сабақтастықтарды көрсете беруіміз керек. Сан ғасырлық тарихы бар қалаларды да негізгі бір идеяға топтастырып, бір жүйеге келтіру қажет. Қазір біз бір мәселені көтере бастадық, руданы қазу, оны балқыту, байыту, құю сынды өндіріс бізде қай заманда болған?! Осыдан үш жарым мың жыл бұрынғы дүние. Мұны қазаққа көрші Қытай немесе парсыдан біреу әкеліп бермегені ақиқат. Ол шаруаны бабаларымыздың өздері жасады. Сол кезде шаруашылықтың үлкен жүйесі, өндірісі, тұрақты халық болған. Көшіп жүрген емес, тұрақты халық! Көшіп жүрген ел арбаны қалай жасайды, киімді қалай тігеді, руданы қалай өндіреді, мыс пен қалайыны араластырып, қоланы қалай табады? Мұның бәрі қиямет нәрсе. Олардың орнын табу, қазу деген, тіпті қиынның қиыны. Мұны замандастарымыз ойлай бермейді. Әйтеуір, жылтырағанға мәзбіз, соны ғана көре аламыз. Ал оның артында осындай өндіріс, технология, еңбек, ұйымдастыру, әлеуметтік топтар, оны басқару жатыр.
Герадоттың бір жазбасында мынау Алтайда алтын қорыған, оны өндірген, содан дүние жасаған грифтер жайында баяндалады. Соған аримаскалар шабуыл жасап, алтындарын тартып алады. Біздің заманымызға дейінгі V ғасырда, 2500 жыл бұрынғы бұл жағдайды Герадот Грекияда жүріп, естіп, қағазға түсірген.
Батыстықтар біздің бабаларымзды жабайы бейнесінде елестетеді. Олар жабайы болса, алтынды қалай өндіреді? Осындай дүниелерге қарап, үш жарым мың жыл бұрын, Қола дәуірінде мемлекеттіліктің нышаны болған деп есептеудеміз.
– Бүгінгі ұрпаққа қатысты аға буын тарапынан сын көп айтылады. Жастарды рухтандыру үшін тарихтың қай кезеңдерін жарқыратып көрсету керек деп ойлайсыз?
– Тарихтың жарқын жақтары көп. Кәсіби тарихшылар үшін анау кезең, мынау кезең деген болмайды. Мәселе барлығының тарихи сабақтастығын көрсете білуде. Тарихи сабақтастық дегеніміз – осы кең далада сонау қола дәуірінен бастап, егемен қазаққа дейін үзілмеген тарихи-мәдени процес. Сол үзілмегендіктің арқасында осындай ел болып, халық, мемлекет болып отырмыз. Тереземіз басқалармен тең.
Жарайды, рухтанамыз деп тек жарқ еткен алтынды көрсете берсек, жаңағы өндіріс қайда қалады, қоланың технологиясын қайда қоямыз? Көне түркі замандарын істейміз? Көне түркі – батырлық кезеңдердің дәуірі ғой. Ол кезді алтыны жоқ деп жауып тастауға тағы болмайды. Сондықтан тарихи сабақтастықты көрсетуіміз керек.
Біздің тікелей ата бабаларымыз түріктер, VІІ-VІІІ ғасырлардағы орхон түріктері, олардың тікелей ата-бабалары – ғұндар. Ғұнның ата-бабалары – сақтардың неше түрлі тайпалары. Біздің тарихымызда кезеңдер көп, әр кезеңнің серпілісі бар. Меніңше, әр кезеңді бөліп-жаруға болмайды.
– Әңгімеңізге рахмет!
