Бүгін біз оқырмандарымызға даңқты қолбасшы, Кеңес Одағының Батыры, көрнекті жазушы Бауыржан Момышұлының «Қанмен жазылған кітабын» оқып, ойдан ой туындаған ғалымдар мақаласын ықшамдап жария қылғанды жөн санадық.
...Баукең, Бауыржан Момышұлы: «Мен соғыс туралы жазамын, бірақ соғысқа қарсымын», дейді. Арына дақ түсірмей өткен азаматтың әскери өнер мен соғыстың философиясына байланысты «Қанмен жазылған кітап» («Психология войны») деп аталатын шығармасы батырдың 1944 жылы Алматыға келіп, сондағы зиялы қауыммен бес күн бойы өткізген дәрісінің стенограммасы негізінде жарияланған.
Кітаптың атына заты сай. Ол соғыстың философиясы мен психологиясын тереңнен қозғайды, соғыстағы адамның орны мен оның рухани-адамгершілік құндылықтары әрбір эпизодтан аңғарылып тұрады, әскери өнердің тактикасы мен стратегиясы қысқа әрі нұсқа стильде сөз болады. Бұл шағын еңбек басынан аяғына дейін шынайы әрі өткір ойларға, ойдың тобықтай түйінін білдіретін сентенциялар мен афоризмдерге толы, олар ел аузындағы қанатты сөздерге айналып кетті. Мәтіннің жігерлілігі сондай, оқырманның қанын тасытып, жанын толқытып, кейде көзге жас келтіріп, таза да шынайы патриоттық сезіммен баурап алады. Гвардия полковнигінің терең біліміне, нәзік байқампаздығы мен сезімталдығына, сонымен бірге қатаң талап қоя білетін жауапкершілігіне еріксіз тәнті боласыз. Естуімізше, Баукеңнің осы бағыттағы туындылары Шығыс Еуропа, Орталық Америка елдерінің, тіпті Израильдің әскери оқу орындарында арнайы оқытылатын көрінеді. Біздің елімізде болса, Б. Момышұлының соғыс теориясы мен философиясы мәселесі әлі беті ашылмаған тың күйінде қалып отыр.
...Біздің заманымызға дейінгі VI-V ғғ. өмір сүрген данышпан, Қытайда соғыс туралы ғылымның негізін қалаушы Сунь Цзы былай дейді: «Жүз рет шайқасып, жүз рет жеңген – бұл жақсының жақсысы емес, жақсының жақсысы бөтен әскерді шайқаспай бағындыру». Дәл осындай пікірді стратег Баукеңнен де естиміз: «Шайқастың мұраты – оны шығынсыз жеңу, ал аз шығынмен шайқасты жеңу – өнер. Шайқаста кездейсоқтықтар болмайды, қарсыластар үшін күтпеген нәрселер болады».
...«Сарбаз шайқасқа өлім үшін емес, өмір үшін аттанады… Өмірге құштарлық, тірі қалуды құмарлана аңсау, өлімді жеңу – өлімді өмірдің атымен бар ашуыңмен өлтіру үшін оған қарсы жүріп бетпе-бет келуге мәжбүрлейтін, адамға өлімді жеккөрінішті ететін шайқастағы ең басты қозғаушы күш. Өмір – сарбаздың туы». Соғыс ешқандай шашыраңқылықты көтермейді. «Шеру мен шайқастың арасында қандай айырмашылық бар? Нағыз шеру, әскери күштердің нағыз байқауы, олар үшін ең жан-жақты, ең қатал сынақ – шайқас. Әркімнің тағдыры, халықтың тағдыры, елдің тағдыры шешілетін бұл нағыз шеруде әдеттегіден ерекше қатаң, жинақы, мұнтаздай таза, ұқыпты әрі әдемі болу керек», – дейді ішкі тазалығымен қатар, үстіне қылау түсірмейтін, жан тазалығымен қатар, тән салауаттылығын сақтаған Баукең. Батыр адам мен адам соғысқанда, олардың әсер ету құралдары бірдей болғандықтан, оның соншалықты қорқынышты емес екендігін, ал «қорыққандарға қос көрінетінін», шайқаста адам бойындағы барлық жақсы және жаман қасиеттердің барынша айқындалатынын айтады.
...«Отанды сүю – иманнан», деп хадисте айтылғандай, Бауыржан елім деп еңіреген ерлердің санатынан еді. Ол «қазақ халқы дәл осы Ұлы Отан соғысында өзін халық ретінде әлемге танытты, аса бай тәжірибе жинап, жоғары көтерілді», дей отырып, осы ұлт өкілдерінің бұл соғыста көрсеткен ерліктерінің еленбей қалып жатқанына, тарихтың айнасынан бейнеленбей жатқанына қынжылыс білдіреді: «Сарбаздың ерлігін ұрлау – адам кейпіндегі хайуанның ең төменгі қылмысы», «Командир сарбаздың ерлігін бағалауы тиіс», «Сіздер үшін де қан төгіп, өмірін қиған жігіттердің жарқын да жалынды есімдері немқұрайдылықтың салқын желімен сөне бастады», «Батырлықты ұмыту – халықтың трагедиясы. Тарих мұны бізге кешірмейді».
Соғыстағы адамның моральдық-адамгершілік қасиеттерін рухани күштер ретінде анықтай отырып, олардың ақыл, ойлау, сезім, ерік, парыз, ар-ұят, намыс тәрізді қозғаушы күштеріне, сондай-ақ қорқыныш, күдік, салақтық пен сылбырлық, қызғаныш, батырлық, батылдық, ептілік, табандылық сияқты адами қасиеттерге кеңінен тоқталады.
Әскери тақырыпта шығарма жазудың қыры мен сыры, шындық пен жалғанның арақатынасы мәселелерін қарастырғанда Баукең әдеби сыншылық қабілетін аңғартады. Одан ары әскери ғылым мен өнердің негізгі мәселелері, тактика, стратегия, оперативті өнер, соғыс, шайқас, маневр, қоршау түсініктері сарапталады. Өз батальоны мен дивизиясының соғысқа кіріскен күннен бастапқы маңызды деген оқиғалары гвардия полковнигінің жадында бүге-шүгесіне дейін жақсы сақталған, оның бір себебі: үнемі күнделік жүргізіп отыруы.
Ол генерал Панфиловтың неміс басқыншыларына қарсы қолданған соғыс тәсілін линиялық емес, спиральдық деп анықтайды. Дарынды қолбасшы ретінде Бауыржан Момышұлы соғыстың талай әдіс-тәсілдерін көрсетті... Ғылыми түрде өңделген әскери дүниетаным ретіндегі «соғыс философиясы» ауқымында зерттеуді талап ететін нәрселер Баукеңнің қызметі мен шығармашылығында жеткілікті.
Соғыстың мәні мен мазмұны, оның адамға, қоғам мен мемлекетке тигізетін әсері жайында айтылған батырдың ойлары өте көп. Және бұл ойлардың астарында терең дүниетаным мен философия жатыр. Мысалы үшін, олардың кейбіреуін келтірейік. «Даналық шығармашыл ойдың мәйегінен тұрады, ол өткеннің тәжірибесін, осы шақтың салауатты талдануын және болашақты болжауды бойында қорытады». «Сынақ ер кісіні шынықтырады, қорқақты шаршатады». «Адамгершілікке шақырып ақыл үйрету кейде адамгершілікті қашырады». «Екіжүзділіктің балына тойынғанша, әділдік уының ащы дәмін татқан артық». «Барлық халықтар ұлылық пен әдемілікке қабілетті». «Құтылу қашуда емес, қорғануда және шабуылдауда». «Соғыстағы ең мықты қару – адамның жаны, ал оның оқ-дәрісі – рухани азық-түлік». «Майданда сарбаздар өз ана тілінің, туған әдебиетінің, ән-күйінің қорынан ең қарапайым, аз да болса үлесін ала алмаса, мен мұны қылмыс деп есептеймін». «Тобыр әскер емес және әскер де тобыр емес». «Ақыл бәріне берілген, ал жүрек барлығына емес». Бұл қанатты сөздерді ары қарай жалғастыра беруге болады.
Қазіргі кезеңде біздің елімізде қазақстандық патриотизмді қалыптастыру және оны әрі қарай дамыту мәселесінің айтарлықтай өткір болып тұрғаны шындық. Халықты патриоттық тұрғыда тәрбиелеуді қалыптастыру мен оны дамыта түсудің тиімді жүйесін құру бүгінгі таңда өзекті мәселеге айналды.
Біздің ойымызша, бұл салада да және жалпы қазіргі білім беру мен тәрбиелеуде жұмыстар нәтижелі болуы үшін осы Бауыржан Момышұлының өмірі мен шығармашылығын көбірек насихаттау аса маңызды. Өйткені болашаққа алаңдаған батырдың да «қорыққаны» бар еді: «Оттан да, оқтан да қорықпаған Бауыржан едім. Кейінгі кезде қорқынышым көбейіп барады.
Балаларға бесік жырын айтатын келіндерімнің азайып бара жатқандығынан қорқам, екінші, немерелеріме ертегі айтып беретін әжелердің азайып бара жатқандығынан қорқам. Өйткені бесік жырын естіп, ертегі тыңдап, дәстүрді бойына сіңіріп өспегеннің көкірегі қор бола ма деп қорқам. Ал көрдің қолына балта берсең шаба салады, бақыр берсең ала салады, найза берсең сұға салады, намыстанбай бұға салады. Мен табиғатынан, тағдырынан болған соқырлықты айтып отырғам жоқ, тауып алған соқырлықты айтам. Егер ондай соқырлықтан жазылмасақ, халық болудан қаламыз ба деп қорқамын!».
Бұған біздің алып-қосарымыз жоқ. Қазақ халқының қазіргі рухани ахуалына қойылған дәл диагноз. Сондықтан Баукеңнің айтқан өсиетін, насихатын жиі еске алып, содан ауытқымауға тырысып өмірді сүре білу, оларды қастерлеп қадірлей отырып, кейінгі ұрпаққа табыстау қазақ халқының әрбір перзентінің парызы болса керек.
Әбдімәлік НЫСАНБАЕВ, ҚР ҰҒА академигі,
Бақытжан САТЕРШИНОВ, философия ғылымдарының докторы